Minęły już dwa tygodnie od czasu publikacji przez Sąd Najwyższy uzasadnienia  do uchwały z dnia 6 października 2022 r. w sprawie III CZP 119/22 dotyczącej możliwości pomniejszania odszkodowania wypłacanego z OC ppm o rabaty stosowane przez partnerską sieć warsztatów, a wydaje mi się, że jeszcze nie wszystkie skutki tej uchwały zostały dostrzeżone. Chciałbym krótko omówić je w niniejszym artykule.

Uchwała SN – Skutki cywilnoprawne

Najłatwiejsze do dostrzeżenia są skutki cywilnoprawne – uchwała rozstrzyga, jak rozumieć art. 362 kc w zw. z art. 354 § 2 kc w kontekście naprawienia szkody w pojeździe. Art. 362 kc reguluje kwestię przyczynienia poszkodowanego. Jeżeli poszkodowany przyczynił się do powstania lub zwiększenia szkody, obowiązek jej naprawienia ulega odpowiedniemu zmniejszeniu stosownie do okoliczności, a zwłaszcza do stopnia winy obu stron. Z kolei art. 354 § 2 kc wskazuje, że wierzyciel (w tym kontekście: poszkodowany) powinien współdziałać przy wykonaniu zobowiązania przez dłużnika (tu: ubezpieczyciela).

W początkowej części uzasadnienia znajdujemy zasady wynikające z dotychczasowego orzecznictwa SN:

• powinnością poszkodowanego, jako wierzyciela, jest lojalne postępowanie na etapie likwidacji szkody przez ograniczanie zakresu świadczenia;
• brak współdziałania poszkodowanego nie może zwiększać odszkodowania należnego od ubezpieczyciela zobowiązanego do naprawienia szkody;
• należy proporcjonalnie wyważyć interesy poszkodowanego i ubezpieczyciela kierując się standardem rozsądnie myślącej osoby, która określone zachowanie uznałaby za celowe, konieczne i racjonalne ekonomicznie.

W oparciu o te zasady SN, formułuje następujący pogląd: przy ustalaniu niezbędnych i ekonomicznie uzasadnionych kosztów naprawy nie można założyć żadnego automatyzmu. To oznacza, że nie można z góry wykluczyć możliwości uwzględnienia rabatów i ulg, o ile na podstawie okoliczności konkretnej sprawy będzie możliwe przyjęcie, że mieszczą się one czy wręcz współkształtują niezbędne i ekonomicznie uzasadnione koszty naprawy.

W konsekwencji, “jeśli […] ceny z uwzględnieniem rabatów i ulg są faktycznie stosowane przez zakład ubezpieczeń za pośrednictwem współpracującej z nim i dostatecznie rozbudowanej na rynku lokalnym sieci warsztatów naprawczych i sklepów z częściami zamiennymi, to tak rozumiane ceny mogą stanowić niezbędne i ekonomicznie uzasadnione koszty naprawy“.

Zatem ubezpieczyciel może obniżyć odszkodowanie, jeśli jest w stanie udowodnić następujące fakty:
1) współpracująca z nim sieć warsztatów zapewnia należytą naprawę pojazdu poszkodowanego;
2) sieć ta rzeczywiście naprawia samochody dla ubezpieczyciela po przedstawionych cenach z rabatem;
3) sieć jest “dostatecznie” rozbudowana na rynku lokalnym.

Uchwała ta jest więc istotna zarówno na etapie likwidacji szkody (przy ustalaniu wysokości odszkodowania) jak i na etapie sporu sądowego (ubezpieczyciel może podnieść taki zarzut przeciwko roszczeniu o dopłatę ponad koszty naprawy w warsztacie ubezpieczyciela).

Uchwała SN a Rekomendacje KNF

Postępowanie zakładów ubezpieczeń m. in. w zakresie likwidacji szkód podlega nadzorowi Komisji Nadzoru Finansowego. Z tego względu KNF w 2014 r. przyjęła wytyczne dotyczące likwidacji szkód komunikacyjnych, a w 2022 r. rekomendacje obejmujące tenże obszar. Obowiązki zakładów ubezpieczeń w zakresie procesu likwidacji szkód regulują przepisy prawa administracyjnego zawarte w ustawie o działalności ubezpieczeniowej i reasekuracyjnej oraz ustawy o ubezpieczeniach obowiązkowych, Ubezpieczeniowym Funduszu Gwarancyjnym i Polskim Biurze Ubezpieczycieli Komunikacyjnych. Jednakże samo roszczenie poszkodowanego o naprawienie szkody tak przeciwko sprawcy jak i jego ubezpieczycielowi wynika z kc. KNF nie ma możliwości wpłynięcia na treść tego roszczenia, wobec czego w rekomendacjach może jedynie niejako ‘podpowiadać’ co wynika z ugruntowanego orzecznictwa sądów powszechnych – aby usunąć ewentualne wątpliwości podmiotów nadzorowanych. Jak rozumiem, taka była intencja KNF przy ich uchwalaniu.

Tak docieramy do źródła problemu: w kilku punktach Rekomendacji KNF przyjął interpretację nie wynikającą jednoznacznie z orzecznictwa. Jednym z nich jest pkt 17.3, który brzmi:

“Ustalając należne świadczenie, zakład ubezpieczeń nie może powoływać się na rabaty lub upusty, obowiązujące we współpracujących z nim warsztatach naprawczych i punktach sprzedaży“.

W momencie przyjmowania Rekomendacji orzecznictwo sądów powszechnych nie było jednolite. Na możliwość obniżenia odszkodowania o rabaty wskazał np. Sąd Okręgowy w Warszawie w uzasadnieniu postanowienia z 27 lipca 2021 r.  w sprawie o sygnaturze akt XXIII Ga 1787/20. Zatem nie było podstaw do tak jednoznacznego stwierdzenia jak to zawarte w pkt 17.3.

Obecnie, w świetle uzasadnienia uchwały w sprawie III CZP 119/22 jest jasne, że pkt 17.3 wprowadza w błąd – prawo cywilne nie zakazuje ubezpieczycielowi powoływania się na rabaty lub upusty obowiązujące we współpracujących z nim warsztatach naprawczych i punktach sprzedaży. W związku z tym, należy go jak najszybciej usunąć. O ile polskie zakłady ubezpieczeń mają łatwy dostęp do orzecznictwa i mogą wyrobić sobie własny pogląd, o tyle działającym w Polsce zagranicznym zakładom ubezpieczeń może być trudno zrozumieć, że rekomendacja organu nadzoru zawiera nieprawidłowości.

Nie tylko 17.3…

Warto zauważyć, że pytanie, na które odpowiedział SN nie wskazywało metody wyliczenia odszkodowania. Podobnie treść uchwały i kluczowe dla tej uchwały rozumowanie SN przedstawione na stronach 14 i 15 uzasadnienia. Nie ma więc podstaw do stwierdzenia, że uchwała i uzasadnienie dotyczą wyłącznie rozliczenia metodą kosztorysową – przecież art. 362 kc i art. 354 § 2 kc znajdują zastosowanie przy obydwu metodach wyliczania szkody.

Wprawdzie słowo “kosztorys” kilkukrotnie pojawia się w uzasadnieniu, to jedynie w jego pierwszej części, gdzie SN przytacza różne wcześniejsze orzeczenia. Wśród nich są również orzeczenia dotyczące wyliczenia odszkodowania na podstawie faktur (np. uchwała SN z 13 czerwca 2003 r. w sprawie III CZP 32/03).

Należy więc przyjąć, że uchwała SN odnosi się również do wyliczania odszkodowania w oparciu o faktury przedstawione przez poszkodowanego. W konsekwencji również pkt 15.7 Rekomendacji pozostaje w sprzeczności z uchwałą:
“15.7. Zakład ubezpieczeń nie powinien kwestionować poniesionych przez uprawnionego kosztów naprawy pojazdu w wybranym przez niego warsztacie, jeżeli koszty te zostały ustalone według cen, którymi posługuje się wybrany przez uprawnionego warsztat naprawczy dokonujący naprawy pojazdu, choćby te ceny odbiegały (były wyższe) od cen przeciętnych, jeżeli tylko odpowiadają cenom stosowanym na rynku lokalnym”

Treść pkt 15.7 już wcześniej wydawała się wychodzić poza ugruntowane orzecznictwo sądów opierając się jedynie na niektórych wyrokach, korzystnych dla poszkodowanych. W świetle omawianej tu uchwały SN w ogóle traci rację bytu – SN wyraźnie stwierdził, że przy ustalaniu niezbędnych i ekonomicznie uzasadnionych kosztów naprawy nie można założyć żadnego automatyzmu.

Wiele punktów Rekomendacji KNF dot. likwidacji szkód z ubezpieczeń komunikacyjnych stanowi właśnie ‘podpowiedź’, jak sądy interpretują przepisy prawa. Niestety, orzecznictwo sądów powszechnych często jest niejednolite – tak jest również w kwestiach omówionych w Rekomendacji. Dopiero uchwała SN (i to najlepiej siódemkowa) daje nadzieję na większą jednolitość. Należy się więc liczyć z tym, że Rekomendacja będzie wymagała okresowych aktualizacji.

W kontekście wypowiedzi przedstawiciela UKNF, że pkt 17.3 Rekomendacji nie jest sprzeczny z omawianą tu uchwałą SN, zastanawiam się, jak to rozumieć w kontekście praktyki zakładów ubezpieczeń. Czy zatem obniżanie wypłacanego odszkodowania o wysokość rabatu (przy spełnieniu wszystkich warunków wskazanych w uchwale) – co zgodnie z uchwałą jest prawnie uzasadnione – jest zgodne z pkt 17.3? Jeśli tak, to ubezpieczyciele mogą taką praktykę stosować i wciąż będą zgodni z rekomendacją 17.3. Mimo iż pkt 17.3 wprost takiej praktyki zakazuj? Myślę, że dobrze byłoby przeformułować pkt 17.3, żeby lepiej oddawał treść w sprawie III CZP 119/22.

***

Paweł Stykowski jest radcą prawnym specjalizującym się w prawie usług finansowych, w szczególności prawie ubezpieczeniowym i instrumentów finansowych. Zajmuje się również prawem ochrony konsumentów i kwestiami compliance. Posiada 15-letnie doświadczenie w doradztwie prawnym dla branży finansowej. Przed dołączeniem do DWF był szefem zespołu usług finansowych i compliance w uznanej międzynarodowej kancelarii. Wcześniej pełnił funkcję dyrektora departamentu prawnego i compliance officera w zakładzie ubezpieczeń. W swojej karierze doradzał instytucjom finansowym zarówno z ramienia kancelarii, jak również jako prawnik wewnętrzny.

Pracuje dla wiodących spółek z sektora finansowego. Zajmuje się wdrażaniem nowych przepisów prawa i rekomendacji KNF, doradza przy wyborze modeli dystrybucji ubezpieczeń i ich wdrożeniu. Przygotowuje i weryfikuje projekty ogólnych i szczególnych warunków ubezpieczenia, umów ubezpieczenia oraz dokumentów z nimi związanych. Reprezentuje przedsiębiorców w postępowaniach przed KNF, UOKiK, GIIF, Rzecznikiem Finansowym oraz sądami. W ostatnim czasie koordynował badanie prawne dwóch TFI na zlecenie potencjalnego nabywcy.